Σύνθεση πληθυσμού ελληνικής Μακεδονίας – Επίλογος
Ανταλλαγές πληθυσμών (1920-1930)
Συνέχεια από το 1ο Μέρος
Κι η δεκαετία του 1920 σφραγίσθηκε από έντονη πληθυσμιακή κινητικότητα, αποτέλεσμα τόσο των πολεμικών αναμετρήσεων όσο και διπλωματικών διευθετήσεων.
Καραβάνια προσφύγων και μεταναστών συνωστίζονταν στα λιμάνια, στα μεθοριακά περάσματα και στα λοιμοκαθαρτήρια, θύματα των πολιτικών και διπλωματικών διαπραγματεύσεων των παρασκηνίων.
Εξυπηρετώντας κυρίως πολιτικές σκοπιμότητες, την ανάγκη δηλαδή να διασφαλισθεί η περίφημη «πληθυσμιακή ομοιογένεια», πραγματοποιήθηκαν την περίοδο αυτή δύο ανταλλαγές πληθυσμών.
Η πρώτη, η οποία αποφασίσθηκε με τη Συνθήκη του Νεϊγύ το 1919, ήταν εθελοντική και αφορούσε την αμοιβαία μετανάστευση των «φυλετικών, θρησκευτικών ή γλωσσικών» μειονοτήτων ανάμεσα στην Ελλάδα και την Βουλγαρία.
Η δεύτερη αποφασίσθηκε στη Λωζάνη τον Ιανουάριο του 1923, ήταν υποχρεωτική και προέβλεπε την αμοιβαία μετανάστευση των Ορθοδόξων Χριστιανών της Τουρκίας και των Μουσουλμάνων της Ελλάδος.
Εξαιρούνταν οι Χριστιανοί της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.
Περίπου 56.000 Βούλγαροι που ζούσαν στην Ελλάδα έναντι 30.000 Ελλήνων της Βουλγαρίας και 190.000 Χριστιανοί από την Τουρκία έναντι 350.000 Μουσουλμάνων της Ελλάδος, μετανάστευσαν εκποιώντας παράλληλα τις περιουσίες τους.
Σύνθεση πληθυσμού ελληνικής Μακεδονίας – Συνθήκη Νεϊγύ
Παρόλο που η Συνθήκη του Νεϊγύ για την αμοιβαία, εθελοντική μετανάστευση των μειονοτήτων της Ελλάδος και της Βουλγαρίας υπογράφηκε τον Νοέμβριο του 1919, η ουσιαστική εφαρμογή της άρχισε τρία χρόνια αργότερα, μόλις στα τέλη του 1922.
Η διαδικασία συλλογής αιτήσεων μεταναστεύσεως ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 1922. Όμως η απήχησή της στους κόλπους των Σλαβοφώνων κατοίκων της Μακεδονίας ήταν αρχικά μικρή. Έτσι, από τον Νοέμβριο του 1922 έως την 1η Ιουλίου 1923, υποβλήθηκαν συνολικά μόνον 166 αιτήσεις μεταναστεύσεως.
Η κατάσταση όμως άλλαξε ριζικά από τα μέσα του 1923. Η Μικρασιατική Καταστροφή και η συνακόλουθη συρροή χιλιάδων προσφύγων στην ηπειρωτική Ελλάδα, κυρίως στη Μακεδονία και την Θράκη, επέφερε θεαματικές αλλαγές στη θέση των Σλαβοφώνων.
Έτσι, η αρχική απροθυμία για τη σκοπιμότητα και την αναγκαιότητα της Συνθήκης του Νεϊγύ εξελίχθηκε γρήγορα σε αναγκαστική αποδοχή της.
Κατά το δεύτερο εξάμηνο του 1923 έως τα τέλη Ιουνίου του 1924 υποβλήθηκαν 3.997 αιτήσεις μεταναστεύσεως που αντιστοιχούσαν σε 10.756 άτομα, από τα οποία 7.983 είχαν ήδη εγκαταλείψει την Ελλάδα.
Συνολικά, υποβλήθηκαν 9.013 αιτήσεις που αφορούσαν 22.816 άτομα και κατανέμονταν κατά γεωγραφικές περιοχές όπως φαίνεται στον Πίνακα 12.
Εξάγεται το συμπέρασμα πως οι Σλαβόφωνοι κάτοικοι της Κεντρικής και της Ανατ. Μακεδονίας κι ιδιαίτερα όσοι διέμεναν στις περιοχές των Γιαννιτσών, της Γουμενίσσης και του Σιδηροκάστρου, έδειξαν εξ αρχής μεγαλύτερη προθυμία να μεταναστεύσουν σε σχέση με όσους ζούσαν στη Δυτική Μακεδονία, οι οποίοι ίσως δέχονταν λιγότερες πιέσεις από τις ελληνικές αρχές, καθώς οι συγκεκριμένες περιοχές γειτνίαζαν με την σύμμαχο ακόμη τότε Γιουγκοσλαβία κι όχι με την Βουλγαρία.
Η υπογραφή του Πρωτοκόλλου Πολίτη – Καλφώφ, τον Σεπτέμβριο του 1924, προκάλεσε εντυπωσιακή μείωση του μεταναστευτικού ρεύματος από την ελληνική Μακεδονία προς την Βουλγαρία.
Από τον Σεπτέμβριο του 1924 έως τον Φεβρουάριο του 1925, όταν το ελληνικό Κοινοβούλιο αρνήθηκε να επικυρώσει τη σχετική συμφωνία, η υποβολή δηλώσεων μεταναστεύσεως κυμάνθηκε σε χαμηλά επίπεδα.
Έτσι, τον Ιανουάριο του 1925, εκδόθηκαν φύλλα πορείας μόνο για 160 άτομα, τον Φεβρουάριο για 570 και τον Μάρτιο για 627 άτομα.
Η καταγγελία του πρωτοκόλλου καθώς κι η διάψευση των προσδοκιών των Σλαβοφώνων για παραμονή στην Ελλάδα υπό μειονοτικό καθεστώς έδωσαν νέα ώθηση στο μεταναστευτικό κύμα προς την Βουλγαρία.
Μόνο τον Απρίλιο του 1925 εκδόθηκαν φύλλα πορείας για 2.639 άτομα, τον Μάιο για 5.637 και τον Ιούνιο για 936.
Συνολικά, στα τέλη του 1925 περίπου 30.000 «Βούλγαροι» από την Μακεδονία είχαν υποβάλει αιτήσεις μεταναστεύσεως και η συντριπτική πλειοψηφία τους είχε ήδη αποχωρήσει από την Ελλάδα.
Αντίθετα, κατά τα επόμενα χρόνια η υποβολή δηλώσεων μειώθηκε σημαντικά και σχεδόν εκμηδενίσθηκε.
Έτσι, ενώ έως τα τέλη Φεβρουαρίου του 1926, 33.674 άτομα από την Μακεδονία είχαν καταθέσει αιτήσεις μεταναστεύσεως και 32.620 από αυτούς μάλιστα είχαν πάρει φύλλα πορείας αναχωρώντας για την Βουλγαρία, τα μεγέθη δεν μεταβλήθηκαν σημαντικά κατά τα επόμενα χρόνια.
Κατά συνέπεια, στα τέλη του 1926 ο αριθμός των ατόμων που είχαν υποβάλει αιτήσεις μεταναστεύσεως ήταν 33.677 και 32.778 από αυτά είχαν εγκαταλείψει την Ελλάδα, ενώ στα τέλη Μαρτίου του 1927 οι αριθμοί ανέρχονταν σε 33.685 και 32.827 άτομα αντίστοιχα.
Συνολικά, περίπου 34.000 Σλαβόφωνοι νέοι μετανάστες αποχώρησαν από τη Μακεδονία μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Νεϊγύ.
Εκτός όμως από εκείνους που μετακινήθηκαν μετά τη Συνθήκη του Νεϊγύ, δηλώσεις μεταναστεύσεως, όπως ήδη αναφέρθηκε, μπορούσαν να υποβάλλουν κι όσοι είχαν αναχωρήσει μετά την 18η Δεκεμβρίου 1900.
Η μικτή Επιτροπή στην τελική έκθεσή της, η οποία δημοσιεύθηκε το 1932, ανέφερε ότι συνολικά 66.260 άτομα – νέοι και παλαιοί μετανάστες από την Μακεδονία – είχαν καταθέσει σχετικές αιτήσεις.
Η γεωγραφική κατανομή των μεταναστών απεικονίζεται στον Πίνακα 13.
Από τα αριθμητικά στοιχεία του πίνακα προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα:
α) Η πλειοψηφία των μεταναστών προέρχεται από την Ανατολική και την Κεντρική Μακεδονία.
Συγκεκριμένα, από την Ανατολική Μακεδονία υποβλήθηκαν αιτήσεις μεταναστεύσεως από 36.450 άτομα, ποσοστό 55% επί του συνολικού αριθμού των ατόμων.
Από την Κεντρική Μακεδονία αιτήσεις κατέθεσαν 23.696 άτομα, ποσοστό 35,8%, ενώ από τη Δυτική Μακεδονία 5.980 άτομα, ποσοστό 9%.
β) Οι περισσότεροι μετανάστες κατοικούσαν στις επαρχίες Δράμας, Σερρών, Σιδηροκάστρου, Γουμενίσσης και Κιλκίς και ανέρχονταν συνολικά σε 48.590 άτομα, ποσοστό 73,5% επί του συνολικού αριθμού των μεταναστών.
γ) Δεν αναφέρονται μετανάστες από τους νομούς Γρεβενών, Κατερίνης και Χαλκιδικής, ενώ ελάχιστοι αποχώρησαν από τις επαρχίες Καβάλας, Ελευθερούπολης, Ζίχνας, Βεροίας, Νότιας και Πτολεμαΐδος.
Δυστυχώς, δεν έχουν διασωθεί αναλυτικά στοιχεία για τον αριθμό των Σλαβόφωνων μεταναστών, κατά χωριό. Υπάρχουν μόνο αποσπασματικές πληροφορίες για ορισμένες περιοχές, όπως για τα χωριά της Δράμας (Πίνακας 14).
Όμως η απομάκρυνση από την Ελλάδα όσων θεωρούσαν εαυτούς Βουλγάρους, υπήρξε η μία μόνο όψη της Συνθήκης του Νεϊγύ.
Ταυτόχρονα το ίδιο δικαίωμα διατηρούσαν κι όσοι Έλληνες κατοικούσαν σε βουλγαρικές περιοχές. Η πλειοψηφία των Ελλήνων διαβιούσε στην Ανατολική Ρωμυλία.
Σύμφωνα με τις επίσημες βουλγαρικές στατιστικές, οι οποίες είχαν κάθε λόγο να περιορίζουν τον αριθμό των Ελλήνων μειονοτικών, ο αριθμός των Ελλήνων έφτανε τις 70.887, ποσοστό 1,89% επί του συνολικού πληθυσμού το 1900, ενώ είκοσι χρόνια αργότερα, το 1920, είχαν περιορισθεί σε 48.507 άτομα.
Από την πλευρά τους, οι ελληνικές στατιστικές αυξάνουν τον μειονοτικό πληθυσμό.
Σύμφωνα με τον Έλληνα Πρόξενο στη Φιλιππούπολη Ν. Φουντούλη, οι Έλληνες κάτοικοι της Βουλγαρίας ανέρχονταν το 1903 σε 81.923 άτομα.
Σύμφωνα επίσης με τα στατιστικά στοιχεία της Κ.τ.Ε., συνολικά 33.977 Έλληνες της Βουλγαρίας έφυγαν για την Ελλάδα τη δεκαετία του 1920, ενώ ο συνολικός αριθμός των μεταναστών και προσφύγων από τις αρχές του αιώνα ανήλθε σε 62.109 άτομα.
Σύνθεση πληθυσμού ελληνικής Μακεδονίας – Συνθήκη Λωζάνης
Με τη Συνθήκη της Λωζάνης, που υπογράφηκε στις 30 Ιανουαρίου 1923, θεσπίσθηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή των χριστιανικών πληθυσμών της Τουρκίας και των Μουσουλμάνων της Ελλάδος.
Εξαιρούνταν οι Έλληνες της Νομαρχίας Κωνσταντινουπόλεως και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.
Σύμφωνα με το άρθρο 8 της σύμβασης, οι ανταλλάξιμοι μπορούσαν να πάρουν μαζί τους όλη την κινητή τους περιουσία, ενώ ό,τι άφηναν πίσω θα περιέρχονταν στη δικαιοδοσία του κράτους.
Από το 1.221.849 των προσφύγων, μόνο οι 139.000 μετανάστευσαν μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, κατορθώνοντας έτσι να επωφεληθούν από τις διατάξεις της και να επιτύχουν μία αξιοπρεπή αποχώρηση.
Αντίθετα, η πλειοψηφία των Ελλήνων προσφύγων έφυγε αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή κι έφτασε στην Ελλάδα σε κατάσταση πλήρους ένδοιας και απελπισίας. Ο αριθμός των προσφύγων από τη Μικρά Ασία προς την Ελλάδα φαίνεται στον Πίνακα 15.
Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, στη Μακεδονία εγκαταστάθηκαν συνολικά 428.353 πρόσφυγες (115.728 οικογένειες), κατανεμημένοι σε 1.385 οικισμούς (942 αμιγείς και 443 μικτούς).
Πρόκειται για πρόσφυγες αποκλειστικά της δεκαετίας του 1920.
Αναλυτικά, η εγκατάσταση των προσφύγων του 1922 στη Μακεδονία φαίνεται στον Πίνακα 16.
Συγκεντρωτικά, όλοι μαζί οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία από την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων, σύμφωνα με την απογραφή του 1928, ανέρχονται σε 638.253 άτομα (Πίνακας 17).
Από τη Μακεδονία, επίσης, αναχώρησαν με την Ανταλλαγή 329.098 Μουσουλμάνοι, οι οποίοι πρέπει να προστεθούν σε άλλους 130.000 που αποχώρησαν νωρίτερα αλλά συμπεριλήφθηκαν στις διατάξεις της.
Ωστόσο, παρόλο που με σχετική απόφαση είχε καθορισθεί ως ημερομηνία έναρξης της ανταλλαγής η 1η Μαΐου 1924, περίπου 85.278 Μουσουλμάνοι έφυγαν από την ελληνική επικράτεια πριν την ημερομηνία αυτή. Η πλειοψηφία τους προέρχονταν μάλιστα από την Ανατολική Μακεδονία.
Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία που υπέβαλαν οι Υποεπιτροπές Μεταναστεύσεως, η αναχώρηση των Μουσουλμάνων από την Μακεδονία φαίνεται στον Πίνακα 18.
Η ολοκλήρωση των ανταλλαγών των πληθυσμών και των προσφυγικών ρευμάτων την περίοδο 1912-1930 δημιούργησε μία νέα εθνολογική εικόνα στη Μακεδονία.
Σύνθεση πληθυσμού ελληνικής Μακεδονίας
Σύμφωνα με την απογραφή του 1928, ο αριθμός των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, ανήλθε σε 1.221.849 άτομα κι ήταν κατανεμημένος, ανά περιοχή προελεύσεως όπως δείχνει ο Πίνακας 19.
Οι πληθυσμιακές μετακινήσεις της δεκαετίας του 1920 στη Μακεδονία ολοκληρώθηκαν με τη μετανάστευση 7.000 περίπου ατόμων για οικονομικούς λόγους, κυρίως από το νομό Φλωρίνης-Καστοριάς, προς το εξωτερικό.
Αναλυτικά, η μετανάστευση φαίνεται στον Πίνακα 20.
Αναλυτικά στοιχεία για την μεσοπολεμική αποδημία των κατοίκων της Δυτικής Μακεδονίας υπάρχουν μόνο για την περιοχή της Καστοριάς.
Σύμφωνα με αυτά, συνολικά από την περιοχή της Καστοριάς μετανάστευσαν 967 άτομα, κατανεμημένα φαίνεται στον Πίνακα 21.
Στις προτιμήσεις των Καστοριανών μεταναστών οι ΗΠΑ κι ο Καναδάς κατείχαν τη μερίδα του λέοντος, προφανώς λόγω και της προϋπάρχουσας εκεί κοινότητας Δυτικομακεδόνων, ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα (Πίνακας 22).
Οι ανταλλαγές των πληθυσμών οδήγησαν σε μεγάλη εθνολογική ομογενοποίηση την ελληνική Μακεδονία.
Με βάση τα στοιχεία της απογραφής του 1928:
Οι «Έλληνες» της Μακεδονίας ανέρχονταν σε 1.237.000 (88,1%), οι «Σλαβόφωνοι» περιορίσθηκαν σε 80.789 (5,8%) κι οι «Άλλοι» σε 93.000 άτομα (6,1%).
Ειδικότερα, η συγκριτική εικόνα της εθνολογικής συστάσεως της ελληνικής Μακεδονίας, ανά επαρχία και μεταξύ 1912 – 1928 έχει φαίνεται χαρακτηριστικά στον Πίνακα 23.
Η παραπάνω εθνολογική εικόνα, με την ενδυνάμωση του ελληνικού στοιχείου και τη συρρίκνωση των αλλοεθνών, αποτυπώνεται πλήρως σε διπλωματικές εκθέσεις της εποχής.
Μαζί της αποτυπώνεται επίσης κι η ευεργετική επίδραση του προσφυγικού στοιχείου στην κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική ζωή του τόπου.
Η δεκαετία του 1930, η πρώτη ειρηνική περίοδος μετά από αλλεπάλληλες πολεμικές αναμετρήσεις, επέτρεψε την αποτίμηση των όσων είχαν συντελεσθεί.
Βιβλιογραφία – Πηγές:
– Α. Πάλλης, Στατιστική μελέτη περί των φυλετικών μεταναστεύσεων Μακεδονίας και Θράκης κατά την περίοδο 1912-1924, Αθήνα 1925.
– Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού, Στατιστικοί πίνακες του πληθυσμού κατ’ εθνικότητας των νομών Σερρών και Δράμας, Αθήνα 1919.
– Στάθης Πελαγίδης, Προσφυγική Ελλάδα (1913-1930).
– Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας/φάκ.76, «Μετανάστευσις Μουσουλμάνων. Έκθεσις».
– ΙΑΥΕ/1923/Β/59,9, «Εσωτερική προπαγάνδα», Αναφορά Πέτρου Λεκκού.
– ΙΑΥΕ/1923/Β/45, «Ξένες μειονότητες στη Μακεδονία. Παιδεία Σλαβοφώνων, Ρουμανιζόντων, Ισραηλιτών».
– Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών / Αρχείο Α. Πάλλη/φάκ.Β΄-Γ ΄/ Γενική Διεύθυνσις Εποικισμού Μακεδονίας.
– Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος.
– Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης /Αρχείο Καλλιγά.
– Χρήστος Μανδατζής, «Μεσοπολεμική Μετανάστευση από την Επαρχία Καστοριάς 1922-1930».
Απόσπασμα Μελέτης από το Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα
Επιμέλεια: Ροβεσπιέρος
