«Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια»
Μπέρτολντ Μπρεχτ: 69 χρόνια από το θάνατο του σπουδαίου Γερμανού στοχαστή και συγγραφέα
Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ (1898–1956) υπήρξε μια από τις κορυφαίες μορφές του θεάτρου και της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, αφήνοντας ανεξίτηλο το αποτύπωμά του όχι μόνο στην αισθητική αλλά και στη βαθιά πολιτική διάσταση της τέχνης.
Έφυγε από τη ζωή, στις 14 Αυγούστου 1956, στο Ανατολικό Βερολίνο, αφήνοντας πίσω του ένα έργο εξαιρετικά επίκαιρο, ιδιαίτερα σε εποχές όπου η αλήθεια πολιορκείται.
Γεννημένος στην Άουγκσμπουργκ της Γερμανίας, ο Μπρεχτ έζησε δύο παγκόσμιους πολέμους, γνώρισε την άνοδο του ναζισμού και βίωσε την εξορία.
Η πολιτική του τοποθέτηση ήταν ξεκάθαρη: Έχοντας βαθιά γνώση της Μαρξιστικής Φιλοσοφίας και του Διαλεκτικού Υλισμού στρατεύτηκε από νωρίς στην υπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης και του σοσιαλισμού, χρησιμοποιώντας το Θέατρο και την Τέχνη ως όπλο συνειδητοποίησης.
Δημιουργός του «επικού θεάτρου» με έργα όπως η «Όπερα της Πεντάρας», «Η Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της» και «Η ζωή του Γαλιλαίου», δεν αρκέστηκε να αφηγηθεί ιστορίες: Στόχευε να «ξυπνήσει» το κοινό, να το κάνει να σκεφτεί και να δράσει.
Ιδιαίτερα σημαντικό κείμενο του Μπρεχτ είναι το δοκίμιο «Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια», γραμμένο σε μια εποχή όπου η ναζιστική Γερμανία και η άνοδος του φασισμού καθιστούσαν επικίνδυνη κάθε ελεύθερη έκφραση.
Σε αυτό, ο Μπρεχτ υποστηρίζει πως όποιος θέλει να πει την αλήθεια χρειάζεται πέντε αρετές:
- Το θάρρος να την γράψει, όταν παντού επικρατεί η λογοκρισία και η καταστολή.
- Η εξυπνάδα να την αναγνωρίσει, σε έναν κόσμο γεμάτο ψέματα, μισές αλήθειες και διαστρεβλώσεις.
- Η τέχνη να την κάνει αποτελεσματική, να την εκφράσει έτσι ώστε να φτάσει στους ανθρώπους και να τους κινητοποιήσει.
- Η κρίση να επιλέξει σε ποιους να μιλήσει, αποφεύγοντας να τη σπαταλήσει εκεί όπου θα πέσει στο κενό.
- Η πονηριά να την διαδώσει, ώστε να παρακάμψει τους μηχανισμούς φίμωσης και να φτάσει εκεί που χρειάζεται.
Στο Συνέδριο για την Υπεράσπιση της Κουλτούρας στο Παρίσι το 1935, σημείωνε:
«Κι όλες αυτές τις πέντε δυσκολίες πρέπει να τις ξεπερνάμε ταυτόχρονα, γιατί δεν μπορούμε να ερευνάμε την αλήθεια για τις βάρβαρες συνθήκες χωρίς να σκεφτόμαστε εκείνους που υποφέρουν κάτω απ’ αυτές, […] πρέπει ταυτόχρονα να σκεφτόμαστε και πώς θα τους δώσουμε την αλήθεια με τρόπο που να ‘ναι στα χέρια τους όπλο και με τόση πονηριά, που η μετάδοση αυτή να μην μπορεί ν’ ανακαλυφθεί και να εμποδιστεί απ’ τον εχθρό. Τέτοιες, λοιπόν, είναι οι απαιτήσεις μας, όταν ζητάμε από τους συγγραφείς να γράψουν την αλήθεια».[1]
Το δοκίμιο αυτό δεν αποτελεί μόνο οδηγό για συγγραφείς, αλλά και για κάθε πολίτη που επιθυμεί να υπερασπιστεί την αλήθεια απέναντι στην καταπίεση και την προπαγάνδα.
Εξάλλου, για τον Μπρεχτ, η τέχνη οφείλει πάντα να παίρνει θέση. Όταν γύρω επικρατεί η καταπίεση κι η αδικία δεν υπάρχει «ουδέτερη» δημιουργία.
Σήμερα, 69 χρόνια μετά τον θάνατό του, το έργο και οι ιδέες του Μπρεχτ παραμένουν ζωντανές. Οι κοινωνικές και πολιτικές προκλήσεις της εποχής μας —από την παραπληροφόρηση μέχρι την οικονομική ανισότητα και τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους— κάνουν την υπενθύμιση του Μπρεχτ για το θάρρος της αλήθειας πιο αναγκαία από ποτέ.
Σημείωση:
[1]. Μπέρτολτ Μπρεχτ: «Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια» (1935), Αθήνα, Εκδόσεις «Στοχαστής», 2010. σελ. 36.