Η Άνοδος κι η Πτώση του «Αδιάφθορου» – Μέρος 1ο

Η Άνοδος κι η Πτώση του «Αδιάφθορου» – Μέρος 1ο

224 χρόνια από το θάνατο του Μαξιμιλιανού Ροβεσπιέρου

Σαν σήμερα στις 28 Ιουλίου 1794, (10η Θερμιδόρ του Έτους 2, σύμφωνα με το νέο επαναστατικό ημερολόγιο), ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης της Γαλλικής Επανάστασης,^[1] ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος μαζί με τον Σεν Ζιστ και 20 ακόμη Ιακωβίνους συντρόφους του οδηγούνται από τις αντεπαναστατικές δυνάμεις στην γκιλοτίνα.

Μόλις την προηγούμενη είχε γίνει το «Πραξικόπημα της 9ης Θερμιδόρ» όπου οι ηγέτες της επανάστασης ανατράπηκαν από τις συντηρητικές αντεπαναστατικές δυνάμεις, συλλαμβάνοντας τον Ροβεσπιέρο και τους συντρόφους του.

Με αφορμή αυτό το γεγονός, που σχεδόν συμπίπτει και με τη συμπλήρωση ενός έτους από την έναρξη λειτουργίας της ιστοσελίδας  μας (4 Αυγούστου 2017)

ξεκινάμε σήμερα ένα εκτενές αφιέρωμα στον «Αδιάφθορο» και στη συνολική δράση του κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, το οποίο θα ολοκληρωθεί σε 4 μέρη.

Ενώ πριν λίγες μέρες (στις 14 Ιούλη) είχαμε κάνει ένα σύντομο αφιέρωμα στην 230ή επέτειο από την έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης με την Πτώση της Βαστίλης, που άλλαξε το ρου της ιστορίας ανατρέποντας την Φεουαρχία βάζοντας τα θεμέλια της σημερινής Καπιταλιστικής Κοινωνίας.

Τα πρώτα χρόνια

Ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος είναι ένα γνήσιο πνευματικό παιδί του Ζαν – Ζακ Ρουσώ. Οπαδοί της ιδεολογίας του Ρουσό άλλωστε ήταν και όλοι οι Ιακωβίνοι που τον ανέδειξαν ηγέτη τους. Στα­θερός στις απόψεις και στην ιδεολογία του, έμεινε στην ιστο­ρία σαν πρότυπο τιμιότητας και συνέπειας.

Η επαφή του με τα κείμενα του Ρουσώ άρχισε ήδη από την εφηβική ηλικία, εφόσον υπάρχουν μαρτυρίες ότι στο Κολέγιο του Λουδοβίκου του Μεγάλου, όπου φοιτούσε, τον πιάσαν πολ­λές φορές να διαβάζει «κακά βιβλία».

Ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος γεννήθηκε το 1758 στο Αράς. Από πολύ νωρίς συνειδητοποίησε τη μεγάλη ιδεολογική και πολιτική πάλη ανάμεσα στον παλιό κόσμο της φεουδαρχίας και στις νέες ανερχόμενες δυνάμεις (Αστική Τάξη).

Έξι χρονών χάνει τη μητέρα του, ενώ ο πατέρας εγκαταλεί­πει την οικογένεια. Ο μικρός Μαξιμιλιανός μεγάλωσε κοντά στις θείες του, τα αδέλφια του και τον παππού του.

Είναι φανερό ότι ο μικρόσωμος αυτός νεαρός, με το χλωμό ασθενικό πρόσωπο και την αδύνατη φωνή, διαμόρφωσε το χα­ρακτήρα του από τη λαθραία ανάγνωσητων έργων του Ρουσώ.

Ονειρεύεται μια επανάσταση που θα κάνει τους ανθρώπους ευτυχισμένους χάρη σε δίκαιους νόμους.

Το πρόβλημα όμως που τον απασχολεί από πολύ νωρίς είναι η ηθική φθορά που έχουν υποστεί οι άνθρωποι κάτω από το τυραννικό καθεστώς της βα­σιλείας.

Πώς θα μπορέσουν αυτοί οι διεφθαρμένοι ηθικά άν­θρωποι να εξεγερθούν, να επαναστατήσουν, να ανατρέψουν την τυραννία και να φτιάξουν έναν κόσμο ηθικό, τον μόνο που εγ­γυάται την ευτυχία της ανθρωπότητας;

Ο Ροβεσπιέρος προσπάθησε να βρει κάποιες απαντήσεις, παρ’ όλο που η γρήγορη ανάμιξή του στην πολιτική και το νεαρό της ηλικίας του τον εμπόδισαν να εμβαθύνει στα φιλο­σοφικά θέματα.

Κατέφυγε στην έννοια του:

«Πανάγαθου πατέρα που τιμωρεί τελικά τους κακούς και δικαιώνει τους αδικημέ­νους»,

έστω κι αν ο θεός αυτός δεν είναι ο εβραϊκός της χρι­στιανικής παράδοσης, αλλά το Υπέρτατο Ον^[2] που επέβαλε κατά τον τελευταίο χρόνο της πολιτικής σταδιοδρομίας του, περισ­σότερο σαν μυστικιστής παρά ως πο­λιτικό πρόσωπο.

Οι μεταφυσικές εκτροπές του ωστόσο δεν αναιρούν στο πα­ραμικρό την προσφορά του στην επαναστατική σκέψη.

Γιατί είναι πλήθος τα στοιχεία^[3] της προσφοράς του που εξακολουθούν να έχουν αξία για τους επαναστάτες, ακόμη και σήμερα, σχεδόν 225 χρόνια μετά το θάνατό του.

Ο Ροβεσπιέρος συνέλαβε την ανάγκη της μόνιμης επαγρύπνησης των επαναστατικών δυνάμεων, κι επέ­μεινε στη σταθερή προσήλωση των επαναστατών στις ιδεολο­γικές αρχές τους, χωρίς ευκαιριακές παρεκ­κλίσεις.

Κι αν η προσήλωση στις αρχές και η ανάγκη της πε­ριφρούρησης της επανάστασης περνάει από το δρόμο της «τρο­μοκρατίας» (ή σωστότερα ο «Τρόμος»),

ο Ροβεσπιέρος δεν διστάζει, γιατί έχει καταλάβει από πολύ νωρίς το ρόλο της βίας μέσα στην ιστορία.

Στα 1781, συμπληρώνοντας τις νομικές σπουδές του, αρχίζει να εργάζεται ως δικηγόρος στο Αράς. Μοναδικό του προσόν ο ακέραιος χαρακτήρας και το άμεμπτο ήθος του, ιδιότητες σπά­νιες για ένα τέτοιο επάγγελμα, και μάλιστα εκείνη την εποχή.

Έτσι, συμμετέχει σαν συνήγορος σε μερικές δίκες, αφού πρώ­τα σιγουρευτεί ο ίδιος για την αθωότητα των κατηγορουμένων που υπερασπίζει.

Γενικά η δικηγορική σταδιοδρομία του είναι μέτρια, κερδίζει δίκες αλλά χάνει κι αρκετές. Παράλληλα ασχολείται με τη λογοτεχνία γράφοντας κείμενα εμπνευσμένα από τα έργα του Ρουσώ.

Σταδιακά διαχωρίζει τη θέση του από τον δικηγορικό σύλλογο του Αράς και σπάνια πατάει το πόδι του στα αστικά σαλόνια.

Προσπαθώντας να «ειδικευτεί» στην υπεράσπιση των φτωχών, όχι για λόγους σταδιοδρομίας αλλά ιδεολογίας, έρχεται χρόνο με το χρόνο όλο και πιο κοντά στο λαό και στα προβλήματά του.

Τυπικό παράδειγμα της εξέ­λιξης αυτής είναι μια δίκη στα 1788, όπου ο Ροβεσπιέρος ανέλαβε την υπεράσπιση μιας υπηρέτριας που την κατηγόρησαν άδικα για κλοπή.

Τα πρώτα βήματα στην πολιτική

Την ίδια χρονιά, η πολιτική πάλη στη Γαλλία προσεγγίζει την αποκορύφωσή της με τη σύγκληση των Γενικών Κλειστών Τάξεων.

Το δικηγορικό σώμα του Αράς συνεδριάζει μόνιμα συζητώντας τα σχέδια των πολιτικών μεταρρυθμίσεων, όμως εξαιτίας της στροφής του Ροβεσπιέρου προς τη φτωχολογιά, οι δικηγόροι τον αποκλείουν από τις πολιτικές συζητήσεις.

Ωστόσο, με την έναρξη των δημόσιων συζητήσεων γύρω από τη σύγκληση των Γενικών Τάξεων (Αριστοκράτες – Κλήρος – Τρίτη Τάξη), ο Ροβεσπιέρος βρίσκει την ευκαιρία να κάνει τα πρώτα του βήματα στην πολι­τική του σταδιοδρομία.

Σε μια μπροσούρα που δημοσιεύει κείνη τη χρονιά, με τίτλο:

«Προς το Έθνος του Αρτουά»,

θέτει υπό αμφι­σβήτηση όλο το σύστημα διοίκησης της περιφέρειάς του, κάνοντας μεγάλη αίσθηση στο Αράς, κυρίως σε μικροαστικούς κύκλους.

Έτσι, στις 23 Μάρτη 1789, βάζει υποψηφιότητα για εκπρόσωπος της Τρίτης Τάξης του Αράς, και παρά τις επιθέσεις των συντηρητικότερων συναδέλφων του, εκλέγεται τελικά 5ος ανάμεσα στους 12 αντιπροσώπους της περιφέρειάς του.

Το βράδυ της 26ης του Απρίλη αναλαμβάνει επίσημα τα καθήκοντά του, και ενθουσια­σμένος από την καινούργια την αποστολή γράφει ένα αφιέρω­μα προς τιμή του πνευματικού του πατέρα, Ζαν – Ζακ Ρουσώ.

Το άστρο του Ροβεσπιέρου αρχίζει να λάμπει

Φτάνοντας στις Βερσαλλίες, ο Ροβεσπιέρος αποφεύγει τους μεγαλοαστούς και συντηρητικούς συντοπίτες του, προ­τιμώντας να εγκατασταθεί σε ένα φτωχό ξενοδοχείο, όπου μένει μαζί με άλλους τρεις επαρχιώτες αντιπροσώπους.

Περισσότε­ρο από οποιονδήποτε άλλον αντιπρόσωπο έχει ήδη βαθιά συναίσθηση της ιστορικής σημασίας της αποστολής του.

Και νιώθει δυνατός, γιατί πιστεύει ακράδαντα στις ηθικές αξίες του γαλλικού λαού.

Ωστόσο, το αίσθημα της ευθύνης της αποστολής και ο ιδεο­λογικός ενθουσιασμός που χαρακτηρίζουν τα κείμενα του Ρο­βεσπιέρου, κατά τις πρώτες μέρες της σύγκλησης των Γενικών Κλειστών Τάξεων, δεν τον εμποδίζουν να έχει πλήρη αντίληψη της πραγματικότητας.

Γιατί πριν ακόμη από τη σύγκληση των Γενικών Κλειστών Τάξεων, γνωρίζει πολύ καλά ότι η αστική τάξη δεν έχει άλλη πρόθεση από το να εξασφαλίσει για λογα­ριασμό της τα προνόμια της αριστοκρατίας, επιδίωξη που δεν θα την εμποδίσει να φτάσει μέχρι και στον πολιτικό συμβιβα­σμό με τους εκπροσώπους της αριστοκρατίας και της αυλής.

Έτσι όταν, στις 21 του Οκτώβρη 1789, η Εθνοσυνέλευση ψη­φίζει μέτρα καταστολής ενάντια στο λαό, έπειτα από τα επεισό­δια στη συνοικία του Σεντ-Αντουάν, ο Ροβεσπιέρος είναι ο μό­νος που καταψηφίζει τα μέτρα.

Μοναδικός του σύμμαχος, εκτός Εθνοσυνέλευσης, ο Μαρά, που όμως ακόμη δεν έχουν έρθει σε επαφή.

Ο Ροβεσπιέρος αντιστέκεται με όλα τα μέσα στις εξελίξεις που τείνουν προς το συμβιβασμό των συμφερόντων της μεγαλοα­στικής τάξης με εκείνα του θρόνου και της αριστοκρατίας.

Σε όλη του την πολιτική σταδιοδρομία δεν αυτοσχε­δίασε ποτέ στο βήμα. Η ακεραιότητα του χαρακτήρα του τον οδηγεί στην άποψη ότι κάθε δημόσιος λόγος του πρέπει να αποφέρει οπωσδήποτε κάποιο πολιτικό αποτέλεσμα.

Ο πολιτι­κός λόγος, για τον Ροβεσπιέρο, είναι μια πολιτική πράξη και όχι μια άνευ περιεχομένου αερολογία.

Είναι μια μάχη ενταγμέ­νη στα πλαίσια του πολέμου για την επιβολή της δικαιοσύνης και της ισότητας στην κοινωνία.

Έτσι, κάθε του παρέμβαση είναι καλοζυγισμένη και καλογραμμένη. Δεν διστάζει, ακόμη και στις πιο δύσκολες περιστάσεις, να εργαστεί αρκετές μέρες, προκειμένου να προετοιμάσει ένα σωστό κείμενο.

Ο Ροβεσπιέρος στην Εθνοσυνέλευση μιλάει για λογαριασμό αυτών που απουσιάζουν από τη σύνθεσή της.

Για τη φτωχολο­γιά, τους «αβράκωτους», τους μικροεπιτηδευματίες. Για τους «παθητικούς» πολίτες, όπως τους χαρακτήριζαν οι αστοί.

Η μό­νιμη αγωνία του είναι το πώς θα μπορέσει ο φτωχός λαός να απολαύσει τους καρπούς της Επανάστασης.

Έτσι, παλεύει με πάθος ενάντια στις εισοδηματικές διακρίσεις και το διαχωρισμό των γάλλων πολιτών σε «ενεργητικούς» και «πα­θητικούς».

Σε κάθε περίσταση υπενθυμίζει στην Εθνοσυνέλευ­ση ότι η ύπαρξή της δικαιώνεται μόνον εφόσον υπερασπίζονται τα δικαιώματα όλων των Γάλλων χωρίς εξαίρεση.

Η Λέσχη των Ιακωβίνων

Πέρα από την πολιτική δράση του στην Εθνοσυνέλευση, αναπτύσσει παράλληλα τις απόψεις του στη λέσχη των Ιακω­βίνων, και ήδη κατά τα τέλη του 1790 η μεγάλη μερίδα των Ιακωβίνων τάσσεται ανεπιφύλακτα με το μέρος του.

Ανάμεσα στις τόσες πολιτικές μετριότητες που φέρνει στον αφρό της δημό­σιας ζωής η επαναστατική αναταραχή, ο Ροβεσπιέρος ξεχωρίζει γιατί ξέρει κάθε στιγμή να εκτιμά τους συσχετισμούς των δυνά­μεων, να προσαρμόζει ανάλογα την τακτική του, κι όταν είναι αναγκαίο, να μεταβάλλει τα σχέδια δράσης.

Μ’ αυτόν τον τρό­πο εμπνέει τη στρατηγική των Ιακωβίνων και ταυτόχρονα καθο­δηγεί την τακτική τους.

Επιμένει στις απόψεις του ακόμη και μόνος. Πολύ συχνά, έχει αυτός δίκιο και όλοι οι άλλοι άδικο.

Η απόπειρα της φυγής του βασιλιά, ολοφάνερο σημάδι της προδοσίας της αυλής, προκάλεσε τη λαϊκή αγανάκτηση και ξεσήκωσε ένα ισχυρό πατριωτικό κίνημα.

Την κρίσιμη αυτή στιγμή, η Γαλλική Επανάσταση ξεκόβει τους Φαγιέν, την πλουτο­κρατική ηγεσία της Τρίτης Τάξης, που συσπειρωμένοι γύρω από τον στρατηγό Ζιλμπέρ Λαφαγιέτ, αγωνίστηκαν επί δύο χρόνια να περιορίσουν την Επανάσταση στα πλαίσια μιας συνταγματικής μοναρχίας, «αγγλικού τύπου».

Απέναντι στη συνωμοτική συμμαχία Aυλής – Αριστοκρατίας – Κλήρου και Μεγαλοαστών, ο Ροβεσπιέρος προσπαθεί να αντι­παρατάξει το μέτωπο Αστών – Μικροαστών και του λαού, στα πλαίσια ενός ευρύτατου πατριωτικού κινήματος.

Σφυρηλατεί αυτή την αμφίβολη ενότητα, και παράλληλα καταγγέλλει τις συνωμοσίες της αυλής και των οργάνων της.

Στις 21 του Ιούνη, καθώς οι πατριώτες κατεβαίνουν από τα προάστια απαιτώντας πολιτικές μεταρρυθμίσεις, η Εθνοσυνέλ­ευση εντελώς υποκριτικά διαδίδει το μύθο της «απαγωγής» του βασιλιά.

Ο Ροβεσπιέρος δεν κατάφερε να πάρει το λόγο εκείνη τη μέρα στην Εθνοσυνέλευση, αλλά τα’ πε το ίδιο βρά­δυ στη Λέσχη των Ιακωβίνων, αποκαλύπτοντας τη μεγάλη συ­νωμοσία της αυλής, αλλά και τις ευθύνες της Εθνοσυνέλευσης:

«Η Εθνοσυνέλευση προδίδει τα συμφέροντα του Έθνους».^[4]

Οι ακροατές του τραβούν τα σπαθιά τους και βροντοφωνά­ζουν:

«Ελευθερία ή Θάνατος».

Μ’ αυτή την πολιτική του πράξη, ο Ροβεσπιέρος, ρίχνοντας άπλετο φως στη συνωμοσία, κατάφερε να παραλύσει τα σχέδια της αντίδρασης, εφόσον έπεισε τους ακροατές του ότι η λαϊκή βούληση όφειλε να επιβάλει στην Εθνοσυνέλευση την υιοθέ­τηση των αναγκαίων μέτρων για την υπεράσπιση της Επανά­στασης.

Με θαυμαστή πολιτική διορατικότητα, ο Ροβεσπιέρος απέ­φυγε να πέσει στην παγίδα που έθετε το δί­λημμα: Δημοκρατία ή Μοναρχία.

Στο μήνυμά του προς τους Γάλλους, γραμμένο τον Ιούλη του 1791, υπογραμμίζει:

«Άραγε ανάμεσα στις λέξεις Δημοκρατία ή Μοναρχία κρύ­βεται η λύση του μεγάλου κοινωνικού προβλήματος;»^[5]

Αποφεύγοντας την παγίδα του πολιτειακού, χρησιμοποιεί το παράδειγμα της δήθεν ελεύθερης Αμερικής, που το χρησιμο­ποιούσαν αδιάκοπα εκείνη την εποχή οι οπαδοί του Λαφαγιέτ:

«Θα ζήλευε κανείς για τους Γάλλους το Σύνταγμα των ΗΠΑ, που, θεμελιωμένο πάνω στην αριστοκρατία των πλουσίων, γέρ­νει ήδη επικίνδυνα προς τον μοναρχικό δεσποτισμό;»^[6]

Η πτώση των Φαγιέν

Στις 17 του Ιούλη, δεκάδες χιλιάδες κάτοικοι του Παρισιού συγκεντρώνονται στο Πεδίο του Άρεως για να υποβάλουν ένα αίτημα — συνταγμένο κατά την προηγουμένη στη Λέσχη των Ιακωβίνων — που ζητούσε την εκθρόνιση του Λουδοβίκου.

Ο Ροβεσπιέρος αρνήθηκε να εγκρίνει αυτή την πολιτική πράξη, γιατί διέκρινε ότι η αντεπανάσταση περίμενε την ευκαιρία για να αιματοκυλήσει το Παρίσι.

Στη Λέσχη των Ιακωβίνων όλη τη νύχτα προσπαθούσε να ακυρώσει την απόφαση αλλά δεν τα κατάφερε.

Μάλιστα, το κείμενο της Λέσχης των Ιακωβίνων συντάχθηκε από ριζο­σπαστικότερες πένες, που ζητούσαν απερίφραστα να κηρυχθεί η Γαλλία Δημοκρατία.

Κατά τα χαράματα, ο δήμαρχος του Παρισιού, Μπαγί, κήρυξε στρατιωτικό νόμο κι η Εθνοφρουρά του Λαφαγιέτ περικύκλωσε το Πεδίο του Άρεως.

Οι ένοπλοι εθνοφρουροί, χωρίς καμία προειδοποίηση, άρχισαν να πυροβολούν τους διαδηλωτές. Οι νεκροί ξεπέρασαν τους 50.

Ήταν η πρώτη φορά που η συμμαχία «φωτισμέ­νης» αριστοκρατίας και μεγαλοαστικής τάξης έδειξε απροκά­λυπτα τα δόντια της στο λαό.

Οι αριστοκράτες, ποτισμένοι από το λαϊκό αίμα, μέθυσαν κι άρχισαν να απειλούν ολοφάνερα τους λαϊκούς ηγέτες. Και πρώτον από όλους τον Ροβεσπιέρο.

Τη βραδιά της σφαγής, ο Ροβεσπιέρος μετακόμισε στην κα­τοικία ενός Ιακωβίνου, του Ντυπλαί, στην οδό Σεντ-Ο­νορέ κι εκεί θα διαμείνει μέχρι το τέλος του.

Από την επομένη, οι Ιακωβίνοι δίνουν πλέον φανερά τη μάχη για την ηγεσία του επαναστατικού κινήματος.

Ο Ροβεσπιέρος, με την πρόβλεψη της σφαγής του Πεδίου του Άρεως, που η αντίδραση έσπευσε να τη φορτώσει στον ίδιο, κέρδισε την πρώτη του μεγάλη πολιτική μάχη, αποδεικνύοντας ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την Επανάσταση είναι η αυλή κι οι συνεργάτες της.

Γι’ αυτό και επιτέθηκε απερίφραστα ενάντια στους χθεσινούς πατριώτες που έσπευσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο θρόνο, λέγοντας πως το μεγάλο μάθημα της σφαγής είναι ότι η Επα­νάσταση προδίδεται από τους ίδιους τους ανθρώπους της.

Πηγαίνει στην Εθνοσυνέλευση και καταγγέλλει τους αντιπρο­σώπους που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στην αυλή.

Ο Αντιέν Ντιπόρ είναι ο πρώτος του στόχος. Ακολουθεί ο Αντουάν Μπαρνάβ (ηγέτες των Φαγιέν), που ο Ροβεσπιέρος τον κατηγορεί ανοιχτά ότι προδίδει την πατρίδα και την Επανάσταση.

Στηρίζεται στην πεποίθησή του ότι εκ­φράζει τη γνώμη και τα δικαιώματα των «παθητικών» πολιτών, που πλήρωσαν με το αίμα τους τις συνωμοσίες της αυλής.

Και το έργο του βρίσκει ανταπόκριση στο λαό όταν στις 30 του Σεπτέμβρη 1791, την ημέρα που διαλύθηκε η Εθνοσυνέλευση, χιλιάδες κάτοικοι του Παρισιού ήρ­θαν να τον ζητωκραυγάσουν!

Ήδη, με δική του εισήγηση, που ψηφίστηκε το Μάη του 1791, απαγορευόταν η επανεκλογή των μελών της Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης στο νέο σώμα αντιπροσώπων, τη Νομοθετική.

Πιστός στις αρχές του, ο Ροβεσπιέρος έδωσε πρώτος το παρά­δειγμα για την εφαρμογή του νόμου του και αρνήθηκε να πάρει μέρος στη Νομοθετική.

Ωστόσο, κατά τους επόμενους μήνες, δεν έπαψε ούτε στιγμή να επηρεάζει τις πολιτικές εξελίξεις από τη Λέσχη των Ιακωβί­νων και την Κομμούνα του Παρισιού.

Θα επανεκλεγεί μετά από ένα χρόνο, το Σεπτέμβρη του 1792, στη Συμβατική.

Συνεχίζεται με το 2ο Μέρος

Σημειώσεις:

[1]. A. Soboul – W. Markov: «1789, Η Μεγάλη Επανάσταση των Γάλλων», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».
[2]. Βλάσης Γ. Ρασσιάς: «Λαιμητόμος Αρετή, Ροβεσπιέρος – Σεν Ζιστ – Κουτόν», εκδόσεις «Ανοιχτή Πόλη».
[3]. A. Soboul – W. Markov: «1789, Η Μεγάλη Επανάσταση των Γάλλων», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».
[4]. «Μαρά – Σεν Ζιστ – Ροβεσπιέρος, Κείμενα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 161.
[5]. Στο ίδιο, σελ. 162.
[6]. Στο ίδιο, σελ. 162.

Ροβεσπιέρος