Η Υλιστική αντίληψη της Κοινωνίας – Μέρος 1ο
Μέχρι την εμφάνιση του μαρξισμού, στην κοινωνική σκέψη κυριαρχούσε ο ιδεαλισμός. Ιδεαλιστές, στις κοινωνικές τους αντιλήψεις, ήταν κι οι προμαρξιστικοί υλιστές.
Η εμφάνιση του μαρξισμού αποτέλεσε επανάσταση στη φιλοσοφική σκέψη. Η υλιστική αντίληψη της Κοινωνίας για τον Λένιν:
«Βαθαίνοντας κι αναπτύσσοντας το φιλοσοφικό υλισμό, ο Μαρξ τον έκανε να καταλήξει στο λογικό του τέρμα και τον επεξέτεινε από τη γνώση της φύσης στη γνώση της ανθρώπινης κοινωνίας».[1]
Με τον μαρξισμό εμφανίζεται ο ιστορικός υλισμός, η υλιστική αντίληψη της κοινωνίας.
Ο Λένιν υπογράμμιζε:
«Ο ιστορικός υλισμός του Μαρξ υπήρξε η μεγαλύτερη κατάκτηση της επιστημονικής σκέψης. Το χάος και την αυθαιρεσία που βασίλευαν μέχρι τότε […] διαδέχτηκε μια επιστημονική θεωρία […] που δείχνει πώς από μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης, ξεπηδάει κι αναπτύσσεται […] μια άλλη μορφή πιο αναπτυγμένη».[2]
Ενιαίος υλικός κόσμος
Με τον μαρξισμό γεννήθηκε η νέα κοινωνική αντίληψη, η υλιστική – διαλεκτική, διαφορετική κι ανώτερη, η μόνη επιστημονική κοινωνική θεωρία.
Ο μαρξισμός αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο και την κοινωνία σαν τμήμα του ενιαίου υλικού κόσμου, όπου φύση και κοινωνία είναι αλληλένδετες μορφές του.
Ο κόσμος είναι ενιαίος, η ενότητά του βρίσκεται στην υλικότητά του, υπάρχει, ανεξάρτητα από το ανθρώπινο πνεύμα μα και από οποιοδήποτε πνεύμα.
Η φύση υπήρχε πριν από την εμφάνιση του ανθρώπινου γένους. Η ύπαρξη της φύσης αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του ανθρώπου και της κοινωνίας.
Η μαρξιστική θεωρία υπερασπίζει τη θέση – που είναι σύμφωνη με τις θετικές επιστήμες – ότι ο άνθρωπος είναι προϊόν της ίδιας της φύσης, το ακραίο σημείο της εξέλιξης της φύσης, που αναδείχτηκε μέσα από τη ζωική φύση.
Ότι είναι φυσικό – βιολογικό ον ποιοτικά διαφορετικό κι ανώτερο απ’ όλα τα άλλα, που δεν είναι δημιούργημα κάποιας υπερφυσικής δύναμης ούτε κι εμφανίστηκε με την ανάπτυξη της αλλοτριωμένης ιδέας, του απόλυτου πνεύματος, όπως ισχυρίζεται ο Χέγκελ.
Ο Φ. Ενγκελς θεωρούσε τη ζωή σαν «αποτέλεσμα ολόκληρης της φύσης» σαν κατάληξη μακρόχρονων και πολύπλοκων διαδικασιών.[3]
Το φυσικό – βιολογικό ον, ο άνθρωπος, στην ιστορική πορεία της εξέλιξής του, σε ορισμένες ιστορικές συνθήκες, μετατράπηκε, έπαψε να είναι μόνο καταναλωτής, έγινε και παραγωγός, άρχισε δηλαδή να εργάζεται, να παράγει τα αναγκαία αγαθά για την επιβίωσή του.
Έπαψε να ζει μόνο απ’ ό,τι του πρόσφερε έτοιμο η φύση, έγινε παραγωγός όχι μόνο αγαθών προσωπικής κατανάλωσης, μα και κατασκευαστής εργαλείων για την παραγωγή, άρχισε να δημιουργεί ο ίδιος νέες συνθήκες ζωής και εργασίας, από αυτές που προσφέρει η φύση, συνθήκες που τις αλλάζει, τις βελτιώνει συνεχώς.
Η εργασία, η παραγωγή αγαθών, εργαλείων και νέων συνθηκών ζωής είναι το θεμελιώδες χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου.
Ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος λόγω εργασίας
Σ’ αυτή τη διαδικασία έγινε και λογικό ον, απόχτησε νόηση, σκέψη, κρίση, βούληση, συνείδηση, συναισθήματα και, μέσω της γλώσσας, άρχισε να επικοινωνεί, να μεταβιβάζει τα συναισθήματα, τις ιδέες, τις γνώσεις, την πείρα του κτλ. στους συνανθρώπους του.
Στη διαδικασία της παραγωγής, μπαίνει σε σχέση, όχι μόνο με τη φύση, την οποία τη μεταβάλλει, την προσαρμόζει και τη χρησιμοποιεί προς όφελός του, μα και με τους άλλους ανθρώπους κι έτσι φτάνουμε στη δημιουργία αυτού που ονομάζουμε ανθρώπινη κοινωνία.
Η κοινωνία είναι το ανώτερο στάδιο ανάπτυξης και οργάνωσης του υλικού κόσμου.
Στην κοινωνία ο άνθρωπος είναι παραγωγικό, λογικό και κοινωνικό ον. Αυτές οι όψεις του είναι αξεχώριστες.
Κατά τη μαρξιστική υλιστική αντίληψη η κοινωνία δεν είναι ένα απλό άθροισμα ανθρώπων.
Ο Λένιν υποστήριξε πως:
«Ο Μαρξ έβαλε τέρμα στην αντίληψη ότι η κοινωνία είναι ένα μηχανικό άθροισμα ατόμων που επιτρέπει κάθε λογής αλλαγές κατά τη θέληση των αρχών».
Η κοινωνία είναι ένα ενιαίο, οργανωμένο σύστημα ανθρώπινων σχέσεων (οικονομικών – πολιτικών – ηθικών κλπ) ένα σύστημα πολλαπλών εξαρτήσεων, αλληλοσυνδέσεων κι αλληλοπροσδιορισμών, ιστορικά προκαθορισμένων,
που διαμορφώνεται (το σύστημα) ανεξάρτητα από τη θέληση και τη συνείδηση των ατόμων κι όπου κύριο ρόλο, έχουν οι οικονομικές παραγωγικές σχέσεις, που βρίσκονται σε διαλεκτική ενότητα με τις παραγωγικές δυνάμεις.
Η διαλεκτική ενότητα παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων αποτελεί τον τρόπο παραγωγής.
Ο μαρξισμός ανακάλυψε πως ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής είναι η βάση της ύπαρξης και της ανάπτυξης της κοινωνίας.
Έτσι ο μαρξισμός προσδιόρισε για πρώτη φορά επιστημονικά την αναγκαία εσωτερική σύνδεση ανάμεσα στα κοινωνικά φαινόμενα, έδωσε το κλειδί για την επιστημονική κατανόηση των γεγονότων, διατύπωσε με πλήρη σαφήνεια την κοινωνική νομοτέλεια.
Στην κοινωνία, όπως και στη φύση, υπάρχουν αντικειμενικοί νόμοι που εκφράζουν την εσωτερική, αναγκαία, γενική κι επαναλαμβανόμενη σύνδεση και αλληλεξάρτηση των κοινωνικών φαινομένων.
Οι κοινωνικοί νόμοι είναι γενικοί κι ειδικοί, ανεξάρτητα από τη θέληση των ανθρώπων.
Τα κοινωνικά φαινόμενα, όσο διαφορετικά κι αν είναι μεταξύ τους, υπόκεινται σε αντικειμενικούς νόμους, γι’ αυτό η κοινωνική νομοτέλεια είναι η βάση της κοινωνικής εξέλιξης και ανάπτυξης.
Με βάση την κοινωνική νομοτέλεια η μαρξιστική θεωρία εξηγεί επιστημονικά – για πρώτη φορά – τη δράση των ατόμων, των μαζών, των κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων, των προσωπικοτήτων.
Τα κοινωνικά φαινόμενα, στενά συνδεδεμένα με την ανθρώπινη πράξη και δράση, είναι πολύπλοκα, ιδιόμορφα.
Οι αιτίες τους δε βρίσκονται έξω από την κοινωνία, δεν οφείλονται ούτε σε παράγοντες υπερφυσικούς, ούτε στην ελεύθερη βούληση των ανθρώπων, βρίσκονται στην ίδια την ουσία της κοινωνικής ζωής, στις υλικές συνθήκες, είναι αντικειμενικές κι όχι υποκειμενικές.
Γι’ αυτό η μαρξιστική υλιστική αντίληψη της κοινωνίας απαιτεί, η μελέτη των κοινωνικών φαινομένων, να ξεκινά από την ίδια την κοινωνία, τις ιδιαιτερότητες και ιδιομορφίες της από την παραδοχή ότι το κοινωνικό «είναι» αποτελεί το πρωτεύον στοιχείο κι η «κοινωνική συνείδηση» το δευτερεύον.
Συστατικό στοιχείο της υλιστικής αντίληψης είναι η αναγνώριση της Αρχής της αλλαγής κίνησης της εξέλιξης και ανάπτυξης του φυσικού κόσμου, της κοινωνίας.
Δεν περιορίζεται όμως μόνο σ’ αυτό, εκφράζει και μία διαφορετική αντίληψη για την ουσία, τον τρόπο διεξαγωγής της ίδιας της ανάπτυξης, εκφράζει τη διαλεκτική άποψη για την ανάπτυξη, που είναι διαμετρικά αντίθετη με τη μεταφυσική.
Η διαλεκτική αντίληψη για την ανάπτυξη
Ο Λένιν, χαρακτηρίζοντας τις δύο αντιλήψεις, διαλεκτική και μεταφυσική, γράφει:
«Οι δύο βασικές αντιλήψεις για την ανάπτυξη (εξέλιξη) είναι στην ουσία: Η ανάπτυξη σαν μείωση κι αύξηση, σαν επανάληψη και η ανάπτυξη σαν ενότητα των αντιθέσεων (ο διχασμός του ενιαίου σε αντίθετα αλληλοαποκλειόμενα και σε αλληλοσχέση τους).
Στην πρώτη αντίληψη της κίνησης παραμένει στη σκιά η αυτοκίνηση, η κινούσα δύναμή της, η πηγή της, το κίνητρό της (ή η πηγή αυτή μετατίθεται έξω – θεός, υποκείμενο κλπ).
Στη δεύτερη αντίληψη η κύρια προσοχή στρέφεται ακριβώς στη γνώση της πηγής, της αυτοκίνησης. Η πρώτη αντίληψη είναι νεκρή, φτωχή, ξερή. Η δεύτερη είναι ζωντανή. Μόνο η δεύτερη δίνει το κλειδί για άλματα, για τη διακοπή του βαθμιαίου, τη μετατροπή σε αντίθετο, για την εκμηδένιση του παλιού και την εμφάνιση του καινούριου».[4]
Είναι πολύ σαφής ο λενινιστικός προσδιορισμός της διαμετρικής διαφοράς μεταξύ της μεταφυσικής και διαλεκτικής αντίληψης για την ανάπτυξη.
Αναγνωρίζοντας την αρχή της ανάπτυξης ο μαρξισμός μας δίνει και το κλειδί για την επιστημονική εξήγηση της πηγής, του χαρακτήρα, των μορφών και τις κατευθύνσεις της ανάπτυξης.
Ο Ηράκλειτος. διακήρυττε πως όλα μεταβάλλονται, τίποτε δε μένει σταθερό, ακίνητο: «Τα πάντα ρει, δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης, αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσθαι και μηδέποτε το αυτό μένειν»
Μας βοηθάει να κατανοήσουμε την πολυπλοκότητά της, τον αντικειμενικό νομοτελειακό χαρακτήρα και τη διαλεκτική της.
Οι Γενικοί Νόμοι της Διαλεκτικής
Οι γενικοί νόμοι που έχουν ισχύ κι εγκυρότητα, τόσο στη φύση, όσο και στην κοινωνία, είναι:
1. Ο Νόμος της Ενότητας και της Πάλης των Αντιθέτων, που αποκαλύπτει την πηγή κάθε ανάπτυξης, την εσωτερική ώθηση της κίνησης κι εξέλιξης, την κινούσα δύναμη.
Ο Λένιν έγραφε:
«Η ανάπτυξη είναι πάλη των αντιθέτων πλευρών, δυνάμεων, τάσεων που προσιδιάζουν στα αντικείμενα και στα φαινόμενα. Αυτή η πάλη είναι πολύπλοκη διαδικασία εμφάνισης, ανάπτυξης και λύσης των αντιφάσεων».[5]
2. Ο Νόμος του Περάσματος των Ποσοτικών αλλαγών σε Ποιοτικές, που αποκαλύπτει με ποια μορφή, με ποιο τρόπο, γίνονται οι μετατροπές, οι ποιοτικές αλλαγές.
Κατά τη μαρξιστική διαλεκτική αντίληψη υπάρχουν δύο μορφές, δύο τρόποι:
- Η μορφή της ομαλής, βαθμιαίας συσσώρευσης ποσοτικών αλλαγών που μετατρέπονται σε ποιοτικές
- και η μορφή του άλματος, της διακοπής του βαθμιαίου, η επαναστατική μορφή της κίνησης.[6]
3. Ο Νόμος της Άρνησης της Άρνησης που αποκαλύπτει τη βασική κατεύθυνση, την κύρια τάση ανάπτυξης.
Ανάπτυξη σημαίνει πέρασμα από το παλιό στο καινούριο, από το κατώτερο στο ανώτερο, από το απλό στο σύνθετο.
Αυτό δε σημαίνει διακοπή κάθε σύνδεσης. Η άρνηση δεν είναι στείρα, κούφια, είναι στοιχείο σύνδεσης, διατήρησης των θετικών στοιχείων της παλιάς ποιότητας.
Η κατεύθυνση της ανάπτυξης δεν είναι ευθεία γραμμή, υπάρχουν και σημεία στασιμότητας, ακόμη και πισωγυρίσματα.
Οι γενικοί αυτοί νόμοι της διαλεκτικής δρουν διαφορετικά, σε εξάρτηση από την ιδιαίτερη φύση του κάθε συστατικού στοιχείου του υλικού κόσμου.
Τα περίπλοκα κοινωνικά φαινόμενα διέπονται τόσο από τους παραπάνω γενικούς νόμους, όσο και από ειδικούς.
Κι οι γενικοί κι οι ειδικοί αντικειμενικοί νόμοι πρέπει να είναι γνωστοί από τους ανθρώπους.
Για να ανακαλύψουμε τον ουσία των κοινωνικών φαινομένων, τη νομοτέλειά τους, έλεγε ο Λένιν πρέπει:
«…να εξετάζουμε κάθε ζήτημα από την άποψη του πώς εμφανίστηκε ένα ορισμένο φαινόμενο στην ιστορία, ποια κύρια στάδια πέρασε το φαινόμενο αυτό στην εξέλιξή του, να εξετάσουμε τι έχει γίνει αυτό το πράγμα σήμερα».[7]
Είναι η μεθοδολογική υπόδειξη του Λένιν για «συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης».
Επίσης, ο Λένιν υπογράμμιζε πως είναι αντιδιαλεκτικό και λανθασμένο:
«…να φαντάζεται κανείς ότι η παγκόσμια ιστορία τραβάει προς τα μπρος ομαλά και κανονικά, χωρίς να κάνει κάποια γιγάντια άλματα προς τα πίσω».[8]
Ολοκληρώνεται με το 2ο Μέρος
Σημειώσεις:
[1]. Λένιν: «Ο Καρλ Μαρξ και η Θεωρία του».
[2]. Στο ίδιο.
[3]. Φ. Ένγκελς: «Η Διαλεκτική της Φύσης».
[4]. Λένιν: «Φιλοσοφικά Τετράδια», Άπαντα – Τόμος 29 – Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.
[5]. Στο ίδιο.
[6]. Δείτε το «Βασικές Αρχές Μαρξιστικής Φιλοσοφίας», σελ. 361 – Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.
[7]. Λένιν: «Για το Κράτος», Διάλεξη στο πανεπιστήμιο Σβερντλόφ, στις 11/7/1919. Πρωτοδημοσιεύτηκε στις 18/1/1929 στην εφημερίδα «Πράβντα», αρ. φυλ. 15, «Άπαντα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τ. 39, σελ. 64-84.
[8]. Λένιν: «Για τη μπροσούρα του Γιούνιους» γραμμένο τον Ιούλιο και δημοσιευμένο τον Οκτώβριο του 1916, «Άπαντα», τ. 30, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 6.
Κώστας Κατσιαμάνης,
συνεργάτης του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών
Δημοσιεύτηκε στον Ριζοσπάστη στις 10 Αυγούστου 1999
